Чăваш кăйкăрĕн пурнăçĕ çăмăл пулман

Ачалăхпа çамрăклăх çулĕсем
Андриян Николаев 1929 çулхи сентябрь уйăхĕн 5-мĕшĕнче Шупашкар хулинчен инçетре мар вырнаçнă пысăках мар Шуршăл ялĕнче çуралнă. Унăн ашшĕпе амăшĕ ахаль хресченсем пулнă. Анна Алексеевна Алексеева-Николаева – доярка, Григорий Николаевич Николаев конюх пулнă. Шкултан вĕренсе тухичченех Андриян Григорьев хушаматпа çÿренĕ. Ун чухне ашшĕ ятĕнчен пулса кайнă хушаматпа çÿресси йăлара пулнă.
Пулас космонавтăн çамрăклăхĕ вăрçă тата ун хыççăнхи йывăр çулсемпе тÿр килнĕ. «Ялта инвалидсемпе ватăсем анчах тăрса юлчĕç. Атте вăл вăхăтра час-часах чирлеме пуçларĕ. Çавăнпа ăна вăрçа илсе каймарĕç. Çитменнине çемьере Зина йăмăкпа Петр шăллăм пурччĕ. Çапла эпĕ ĕçе аслă Иван пиччепе пĕр танах кÿлĕнтĕм. Ачалăхпа савăнса, выляса çÿреме вăхăт юлмарĕ. Вăрçă вăхăтĕнче пур çамрăк та ир çитĕнчĕ. Улттăмĕш класра вĕреннĕ чухнех сухаланă хире сÿрелеттĕм. Халтан каяттăм. Тепĕр çултан мана сухалама шанчĕç. Пĕрре пăхсан кунта ăсталăх кирлĕ те мар пек туйăнать. Анчах та вăхăта сая ярсан лаша айккине пăрăнма пултарать. Ĕç пахалăхĕ те начартарах пулать», – аса илнĕ вăл хăй ачалăхне.
Колхозри çичĕ класлă шкула пĕтернĕ хыççăн Андриян фельдшера вĕренме кайма ĕмĕтленнĕ. Анчах çемьере ăна вĕрентме укçа пулман. 1944 çулта арçын ача пиччĕшĕ пурăнакан Сĕнтĕрвăрри хулине куçнă та вăрман техникумне вĕренме кĕнĕ.
Ĕнерхи шкул ачишĕн техникумра вĕренесси çăмăл пулман. Уйрăмах выçлăх вăхăчĕ пулнине шута илсен. Чи йывăрри – апат, ăшă тумтир çитменни. «Эпир выçлăха та, сивве те тем чухлех тÿссе ирттертĕмĕр. Хĕллехи сивĕ каçсенче ăшăнса çитейместĕмĕрччĕ, мĕншĕн тесен общежитисене хутмастчĕç. Аудиторисенче чернилсем те шăнса ларатчĕç. Студентсен стипендийĕ кулленхи норма шутланакан 400 грамм çăкăр паекне тÿлесе илме аран-аран çитетчĕ. Тăраниччен çĕр улми те çимелĕх çитместчĕ. Тÿррипех калатăп, эпĕ ачаш мар, анчах çиес килнипе хăш чухне ниçта кĕрсе кайма пĕлместĕмччĕ. Вăхăчĕ-вăхăчĕпе сывлăш пÿлĕнсе ларатчĕ, учебниксене те алла тытас килместчĕ. Андриян вара манран икĕ çул кĕçĕнрех пулин те ыттисене хавхалантаратчĕ, йывăрлăхсене мĕнле çĕнтермеллине кăтартса паратчĕ. Çавăн чухне пурнăçри йывăрлăхсем начар çынсене хавшатнине, вăйлисене тата çирĕпрех пулма пулăшнине ăнланса илтĕм», – каласа панă каярах Иван пиччĕшĕ шăллĕ çинчен.
Техникумра вĕреннĕ çулсенче Андрияна кашни кунах унталла та кунталла 30 çухрăм çÿреме тивнĕ. Виçĕ çул хушши çурма выçă та çÿхе тум-тирпе çула кĕскетнĕ. Шăпах килнелле утнă май 1944 çулхи çил-тăманлă каç ашшĕ вилни çинчен хыпар пĕлтернĕ. Çак хуйхă амăшне самантрах ватăлтарнă, ун хыççăн çемье тата та ытларах çывăхланнă. Ачисем амăшне кил хуçалăхра пулăшнă, хирте ĕçленĕ, анчах вĕренĕве пăрахман.

Карелинче ĕçлени тата çар служби
1947 çулта пулас космонавта распределенипе пысăк вăрман хуçалăхне, «Южнокареллес» треста, янă. Унта вăл виçĕ çул вăрман хатĕрленĕ çĕрте ĕçленĕ. Малтан вăрман хатĕрлевĕн мастерĕн пулăшаканĕ, унтан мастер пулса тăрăшнă.
1950 çулта ăна Совет Çарĕн ретне илнĕ. Çапла Андриян Николаевăн шăпи ĕмĕрлĕхех авиаципе çыхăннă. Çав çулсенче, иртнĕ ĕмĕрĕн варринче, çарта техникум пĕтернĕ каччăсем нумай пулман. Çамрăк чăваш каччине В.С. Хользунов ячĕллĕ Кировобадри летчиксене хатĕрлекен çарпа авиаци училищи çумĕнчи сывлăш стрелокĕсен шкулне вĕренме янă. Курс вĕçленнĕ тĕле вăл вĕçев ĕçне кăмăлланине туйса илнĕ.
Лăпкă та пусăрăнса ĕçлеме пĕлекен дисциплинăллă салтак Кивĕ Константиновăра вырнаçнă авиаполк командованин кăмăлне кайнă. Çавăнпа та Андрияна летчик пулма сĕннĕ. 1952 çулта Николаев Черниговскри аслă çар авиаци училищине вĕренме кĕрет. Кунта вăл пĕр çулталăк хушши вĕренет. Ун хыççăн ăна Фрунзери аслă çар авиаци училищине куçараççĕ. Ăна вăл ăнăçлă вĕçлет. 1954 çулта Мускав округĕнчи истребительпе авиаци полкне килсе çитет. Кунта Андриян паллă летчиксемпе, виçĕ хутчен Совет Союзĕн Геройĕ ята тивĕçнĕ Иван Кожедубпа, Александр Покрышкинпа, икĕ хутчен Совет Союзĕн Геройĕ ята тивĕçнĕ Николай Гулаевпа, Евгений Савицкипе, Андрей Боровойпа, Александр Колдуновпа паллашнă.
Вăл вĕсен сывлăшри почеркне, вĕçес йăлине вĕреннĕ çеç мар, хăй те вĕсемпе пĕрле вĕçнĕ. Командирсем каланă тăрăх, çакна вăл питĕ лайăх пурнăçланă. Çавăнпа та Андриян чаçре пĕр çулталăк пулнă хыççăн аслă летчик, каярах эскадрилья адьютанчĕ пулнинчен тĕлĕнме кирлĕ те мар.

Иртнĕ ĕмĕрĕн 50-мĕш çулĕсенче пулас космонавтсен пĕрремĕш отрядне пуçтарма тытăнаççĕ. Андриян Николаев тĕрĕслевсем витĕр ăнăçлă иртет. Çакна пурнăçлама ÿт-пÿ тĕлĕшĕнчен тĕреклĕ пулни те, коммунистсен партине кĕнĕ чух панă рекомендаци те пулăшнă.
Чăваш каччине коммунистсен партине кĕме сĕннĕ коммунист çапла çырнă: «1955 çултанпа паянхи кунччен пĕрле служба иртнĕ май Андриян Николаева питĕ лайăх пĕлетĕп. Николаев юлташ дисциплинăллă, çирĕп пĕлÿллĕ летчик-офицер, чаçĕн уйрăм составĕ хушшинче хисепĕпе уйрăлса тăрать. Вăл пĕрмаях çар тата политика пĕлĕвне ÿстерессишĕн тăрăшать, пĕлсе, тĕрĕс вĕçет».

Космоса вĕçме хатĕрленни
1960 çулхи март уйăхĕн 7-мĕшĕнчен Андриян Николаева ытти 11 летчикпа пĕрле Çарпа сывлăш вăйĕсен космонавтсен пĕрремĕш отрядне илнĕ (Группа ВВС№1). Апрель уйăхĕн вĕçĕнче пулас космонавтсене Энгельс хулине илсе килнĕ. Кунта тренировкăсем пуçланнă. Космонавтсене хатĕрлекен центрăн чи йывăр задачисенчен пĕри тренировкăсен методикине хатĕрлесси пулнă. Ку таранччен этемлĕх историйĕнче çынсене тĕнче уçлăхне вĕçме хатĕрлекенсем пулман.
Космонавтсен пĕрремĕш отрячĕн командирĕ Николай Комарин çакăн пек аса илнĕ: «Космонавтсене хатĕрлессине тĕрлĕ виçеллĕ темиçе алăк витĕр тухнипе танлаштарма пулать. Вуншар çеç мар, çĕршер çын та иртме пултаракан чи сарлака алăк хыççăн çĕршер алăк пуçланать. Кашни утăм хыççăн вĕсем ансăртарах та ансăртарах. Космонавт «çăлтăрлă карапăн» командирĕ пулас тесе утăм хыççăн утăм тăвать, пусма хыççăн пусма çÿлелле хăпарать».
Çак сăнарлă характеристика вара питĕ тĕрĕс. Хатĕрленÿ вăхăтĕнче сахал мар кандидата пăрахăçланă. Пĕрисем кăмăл тата çирĕп дисциплина витĕр иртеймен, теприсем вăй-хал тĕрĕслевĕсене пăхăнтарайман.
Николаев чи йывăр тĕрĕслевсенчен пĕри тулаш тĕнчерен пĕтĕмпех уйăрнă сурдобаракамерăра пулни тесе шутланă. Пулас космонавт курмалли, илтмелли çыхăну çук питĕрĕнчĕк пÿлĕмре 10 талăк ларнă.
Космоса парăнтарассипе çыхăннă хатĕрленÿ тапхăрĕн тепĕр пĕлтерĕшлĕ пайĕ парашют спорчĕ пулнă. Космосран парашютсăр таврăнма май пулмĕччĕ. Отряд тĕрлĕ çÿллĕшрен çĕр çине çеç мар, шыва та, çав шутра талăкăн çĕрлехи вăхăтĕнче те, сикме хатĕрленнĕ. Çакна пĕтĕм спорт хатĕрĕсемпе – скафандрсемпе – пурнăçланă. Тĕнче уçлăхне вĕçме палăртнă вăхăт тĕлне чăваш каччи хĕрĕх хутчен парашютран сикни паллă пулнă.
Николаев пĕтĕмпех хатĕрленĕве парăннă пулнă. Вăл пулас ĕçре кирек епле çитменлĕх те трагедиллĕ ĕçсем патне илсе çитерме пултарасса питĕ лайăх ăнланнă. Тăрăшни ахалех иртмен. 1960 çулхи кĕркунне Андрияна космоса вĕçме хатĕрлекен ултă космонавт шутне кĕртнĕ. 1961 çулхи август уйăхĕнче вăл Герман Титовăн дублерĕ пулнă.
– Эпир виççĕмĕш космонавтпа пĕрле тренировкăсем иртеттĕмĕр. Вăл вăтам пÿллĕ çамрăк çынччĕ. Тĕлĕнмелле лăпкă, васкаман, хăй тĕллĕн шухăшлама пĕлекен, мĕнпе-тĕр Алексей Маресьев летчика аса илтерекен çынччĕ. Унпа нумайччен юнашар пулма пулатчĕ, çав вăхăтрах кирлĕ мар пулсассăн пĕр сăмах та илтместĕн. Çак ырă та çирĕп кăмăллă, ăслă, пĕр хăрамасăр хăвăрт йышăнусем тума пĕлекен çын космонавтсенчен нумайăшĕн кăмăлне каятчĕ. Ун пеккипе ĕмĕр тăршшĕ ĕçлеме пулать. Шантарнă пулсан вăл сăмахне тытатех, – тенĕ ун пирки Герман Титов иккĕмĕш совет космонавчĕ.
Халтан яракан хатĕрленÿсем, йывăр тĕрĕслевсем, пĕрмаях ирттерекен медицина тĕпчевĕсем темиçе çула пынă.
«Андриян Григорьевич пуçне хÿтĕлев шлемофонĕ тăхăнчĕ те тĕрĕслевсене хатĕрленсе «йывăрăшсăр (невесомость) бассейн» варрине кĕрсе выртрĕ. Эпĕ борт журналне илтĕм те сăнама тата курнине çырма хатĕрленсе хамăн ĕç вырăнне йышăнтăм. Тепĕр темиçе минутран табло çуталчĕ: «Асăрханăр, ытлашши тиев». Самолет «горки» тума хатĕрленсе хăвăрттăн ĕçлеме пуçларĕ. 15 çеккунта Николаева матрас çумне хĕстерсе хучĕ. Пĕрремĕш хутĕнче унăн хусканăвĕсенче сыхланулăхпа тимлĕх асăрхама пулатчĕ. Вăл асăрханса, ытлашши хусканусем тумасăр «йывăрăшсăр бассейн» тăрăх вырăнтан вырăна куçрĕ. Кинооператор камерăсене хускатса вăл ури çинче мĕнле тытăнса тăнине ÿкерчĕ.
Иккĕмĕш ту çинче космонавт кевтине çирĕпрех тыта пуçларĕ, пĕр хăрамасăр самолетăн пĕр пайĕнчен теприне куçрĕ. Виççĕмĕш-улттăмĕш тусем çинче «бассейн» тăрăх уçă тата хупă куçсемпе çÿрерĕ, кевтипе унталла-кунталла хускалчĕ, сальто турĕ», - аса илнĕ пулас космонавта сăнакан И. Касьян тухтăр.
Çакă пурте 1962 çулта Андриян Григорьева «Восток-3» карап çинче тĕнче уçлăхне вĕçсе хăпарнă СССРăн виççĕмĕш гражданинĕ тата тĕнчери пиллĕкмĕш çын пулма май панă. Унăн хушма ячĕ «Сокол» пулнă.

Андриян Григорьевăн пĕрремĕш тата иккĕмĕш вĕçевĕсем
Акă, Николаевăн пурнăçĕнче кĕтнĕ пулăм çитнĕ. 1962 çулхи августăн 11-мĕшĕнче Андриян пĕрремĕш хут тĕнче уçлăхне вĕçсе хăпарать, Çĕр йĕри-тавра 64 хутчен çаврăнать. Вĕçев август уйăхĕн 15-мĕшĕнче çеç вĕçленнĕ.
Ку пĕрремĕш вĕçев пулнă. Вăл çак фактсемпе паллă: тĕнче уçлăхĕнче тăватă талăк таран пĕрремĕш хут пулнă; çын пĕрремĕш хут тĕнче уçлăхĕнче скафандрсăр тата кресло çумне çыхăнмасăр тытăнса тăнă; пуçласа тĕнче уçлăхне темиçе космос карапĕ вĕçнĕ; Николаевпа пĕр вăхăтрах тĕнче уçлăхне «Восток-4» караппа Павел Попович çĕкленнĕ; икĕ карап хушшинче пуçласа радиоçыхăну йĕркеленĕ; спутниксене ярса илесси программа витĕмĕпе пĕрремĕш хутчен çар эксперименчĕ ирттернĕ; çын пĕрремĕш хутчен хăй тĕллĕн космос карапне тытса пынă.
Николаевăн вĕçевĕ пирки тата темиçе интереслĕ факт: Николаевпа Попович карапĕсен хушшинчи чи пĕчĕк виçе пилĕк çухрăмпа танлашнă; космонавтпа СССР ертÿçи Никита Хрущев çыхăннă; Николаев космосра планпа палăртнинчен пĕр талăк ытларах пулнă.
Космонавтпа калаçнă вăхăтра Никита Хрущев çакăн пек каланă: «Эсир пĕтĕм СССР çыннине тата хăвăр чăваш халăхне чапа кăлартăр. Совет Союзĕнче чăвашсем пуррине, вĕсем совет халăхĕсен социализмла çемйинче тивĕçлĕ вырăн йышăннине малашне пĕтĕм халăх пĕлсе тăрĕ».
Тĕнче уçлăхĕнчен Андриян Николаев Караганда çывăхне аннă, чутах вĕçлĕ чулсем çине пырса тăрăнман. Апла пулин те парашютпа çĕр çине ăнăçсăртарах анса урине суранлатнă космонавтсен отрячĕн тухтăрне (вăл юлташĕсенчен 30 метр айккинче пулнă) пулăшма васканă.
1962 çулхи сентябрь уйăхĕн 2-мĕшĕнче хăйсен паллă ентешне Шупашкар хула çыннисем чаплăн кĕтсе илнĕ. Хула урамĕсем тăрăх вăл «ЗИС-110» кабриолетпа иртнĕ (сăн ÿкерчĕкре). Çак хавхалануллă тĕлпулăва сăнласа паракан кинохроника Шуршăл музейĕнче упранать.
Вăл Шупашкара килнĕ кун халăх уявне çаврăннă. Çынсем ушкăнăн-ушкăнăн тăнă: аэропортран пуçласа Ленин лапамĕ таран. Вĕсем паллă ентешне чечексемпе хавассăн кăшкăрса саламланă.

Пĕрремĕшпе иккĕмĕш вĕçев хушшинче
Пĕрремĕш вĕçев Андриян Григорьевичăн пурнăçне ĕмĕрлĕхех космоспа çыхăнтарнă. 1963-1968 çулсенче Николаев совет космонавчĕсен отрядне ертсе пынă. 1965-1969 çулсенче космонавтсене Уйăх йĕри-тавра вĕçсе çаврăнмалли совет программипе хатĕрлекен ушкăнра пулнă.
1968-1974 çулсенче – виççĕмĕш совет космонавчĕ Ю.А. Гагарин ячĕллĕ Космонавтсене хатĕрлекен центр ертÿçин çумĕ. Вăл «Уйăх» программипе вĕçме хатĕрленнĕ. С.П. Королев конструктор вилнĕ тата советсен «Уйăх» программине хупнă хыççăн Николаев «Союз» евĕрлĕ карапсем çинче вĕçме ĕмĕтленнĕ. 1969 çулхи октябрь уйăхĕнче вăл «Союз-8» карапăн дубляж экипажĕн командирĕ пулнă.

Тĕнче уçлăхне иккĕмĕш хут вĕçни
1970 çулхи июнь уйăхĕн 1-мĕшĕнче Андриян Николаев Виталий Севастьянов космонавтпа пĕрле «Восток-9» карап çинче иккĕмĕш хут тĕнче уçлăхне вĕçсе хăпарнă. Вĕçев вăхăчĕпе чи вăрăмми пулнă. Вăл 18 талăк тăршшĕ пынă. Космонавтсем орбитăра 424 сехет те 59 минут пулса Çĕр чăмăрĕ тавра 286 хут вĕçсе çаврăннă.
Тĕнче уçлăхĕнче вăрах вăхăт пулнă хыççăн космонавтсем пуçласа çĕр гравитацине хăнăхассипе çыхăннă йывăрлăхсемпе, «Николаев эффекчĕпе» тĕл пулнă. Шăпах çак вĕçев хыççăн çĕр таврашĕнчи орбитăра тренировкăсем ирттерни пĕлтерĕшлĕ пулнине çирĕплетнĕ. «Питĕ йывăр пулчĕ. Карапран пулăшмасăр тухаймарăмăр, илсе тухнă хыççăн ура çинче тăраймарăмăр. Урасене юн каймастчĕ. Ларма тата выртма çеç юратчĕ. Унсăрăн тăнна çухататăн. Вун сакăр талăк хушшинче чĕре 12 процент таран чакнă. Выртнă чух – 80 хут, ларсассăн – 100, тăнă чух 120 хут тапатчĕ. Унсăр пуçне шăмă тытăмĕнче калипе кальций сахалланнă. Юн тытăмĕ улшăннă. Пирĕн вĕçев хыççăн чи çивĕч тăракан тĕллев космонавтсене орбитăра вăй-хал енчен пиçĕхтересси пулса тăчĕ», – каласа панă Николаев хăй пирки 1995 çулхи май уйăхĕнче «Правда» хаçата интервью панă чух.
Çавăн пекех космонавтăн пĕççисен калăпăшĕ 7,5, ури тунисем 3,5 см пĕчĕкленнĕ. Мышцăсен вăй-хăвачĕ 78% таран чакнă. Пĕр минут хушшинчи юн çаврăнăш калăпăшĕ икĕ хут сахалланнă, вĕçеве кайичченхипе танлаштарсан чĕре пĕр минут хушшинче икĕ хут сахалрах юн уçланă. Ку вара инфаркт умĕнхи лару-тăрупа пĕр танах. Космонавтсем эрне тăршшĕ ура çине тăман. Вĕçев хыççăн эрне иртсен те ÿт температури çĕкленнĕ, мышцăсем хытă ыратнă. Вăл вăхăтра хаçатсенче ун пирки çырман.
Хальхи вăхăтшăн вун сакăр талăк вĕçесси ним те мар пек туйăнать. Паянхи космонавтсем çулталăкĕпех тĕнче уçлăхĕнче пулаççĕ. Анчах та вăл вăхăтра орбита станцийĕсем пулман. Вĕçев тăршшĕпех космонавтсем «хрущев» çуртĕнчи ванна пек тăвăр пÿлĕмре ирттернĕ. Хальхи пек спорт снарячĕсем те, тиев костюмĕсем те, юна ÿт тăрăх кирлĕ пек чупма май паракан эмелсем те, шыв шайне йĕркелекеннисем те пулман.
Севастьянов Николаевран ултă çул çамрăкрах пулнă. Çавăнпа та вăл хăвăртрах йĕркене кĕнĕ. Андриян вара çулталăк хушшинче икĕ инфаркт тÿссе ирттернĕ. Çавăнпа та уншăн космос çулĕ хупăннă.

(Малалли çитес номерте).
Надежда РОДИОНОВА хатĕрленĕ.